قریب به سه دهه است که تکنولوژی (همان دانش انجام کارها) زیربنای رقابت و حضور موفق در بازار صنایع مختلف را شکل میدهد. سه جریان کلی بر اساس پیشرفتهای فنی و تکنولوژیهای جدید شکل میگیرد. جریان اول، اقتصادهای نوظهوری هستند که بر اساس نتایج و دستاوردهای فنی جدید، ممکن میشوند، از نمونه های آن شرکتهای فعال در اقتصاد دیجیتال هستند که تا قبل از توسعه فناوری اطلاعات جایگاهی نداشتند، جریان دوم اقتصادی به کسب وکارهایی برمیگردد که در بستر تحولات تکنولوژیک ساختار و ویژگیهای آنها تغییر کرده و دچار تحول بنیادین شده اند، زمان سفر بین شهرها قبل و بعد از پا به عرصه گذاشتن هواپیما قابل مقایسه نیست. سومین جریان اقتصادی متأثر از تغییرات تکنولوژی، کسب وکارهایی هستند که از دستاوردها و پیشرفت های تکنولوژیک برای ارتقای جایگاه رقابتی خود، افزایش بهره وری و بهبود عملکرد استفاده میکنند و تغییرات تکنولوژی ماهیت آنها را دچار تحول و تغییر نکرده است. صنعت پتروشیمی از این دست صنایع است. پیشران اولیه تغییرات تکنولوژی در صنعت پتروشیمی، فرایندهای جدید به منظور تبدیل، تغییر، جداسازی و ترکیب مواد شیمیایی بوده است به موجب همین تغییرات، تجهیزات ثابت و دوار نیز مورد توجه قرار گرفتند و برای عملیاتی نمودن اهداف فرایندی ارتقا یافتند، اما امروزه مفاهیمی چون دیجیتالی شدن، تولید پایدار و حذف ضایعات نقش کلیدی در تغییرات تکنولوژیک ایفا مینمایند. سیر تحولی که بیان شد نشان از آن دارد که اگرچه مهندسی شیمی و آشنایی با فرایندهای شیمی زمانی رکن اصلی آشنایی با تکنولوژی های جدید صنعت پتروشیمی بود اما امروزه سبدی از دانش مهندسی از جمله فناوری اطلاعات نیز در ایجاد تغییرات فنی نقش ایفا می کنند. با توجه به گرایش و سابقه مدیران ارشد شرکتهای پتروشیمی، تغییرات اصلی تکنولوژی از منظر ایشان، فرایندها و سیکل هایی است که در ضمن آنها طی میشود. با توجه به چرخه عمر بیشتر فرایندهای صنعت پتروشیمی که در مرحله بلوغ قرار دارند، نرخ تغییرات کم بوده و اکثر نوآوری ها به صورت تدریجی است و بیشتر بهبودهای نوآورانه صورت می پذیرد. این موضوع موجب خواهد شد تا مدیران ارشد و ذینفعان کلیدی شرکت توجه کمتری نسبت به تغییرات تکنولوژی داشته باشند و بینش سازمانی بر این باور باشد که اتفاق خاصی در دنیای تکنولوژی های مرتبط با محصولات در حال تولید رخ نخواهد داد و در بازه های زمانی 10 ساله میتوان با تعریف پروژه های ارتقای فنی از جمله پروژه های ریومپ شکاف های تکنولوژیک را برطرف نمود. این فرضیه در رابطه با برخی از تکنولوژی ها صادق است اما نباید موجب شود تا شرکت ها نسبت به مدیریت تکنولوژی های کلیدی خود غافل شوند. به واقع سرعت کم تغییرات و تکنولوژیهای بالغ صنعت پتروشیمی ممکن است موجب سوگیری اشتباه نسبت به بهبود و ارتقای فنی گردد. با این تفاسیر این پرسش پیش میآید که شرکتهای فعال در صنعت پتروشیمی چه رفتاری با تکنولوژیهای کلیدی خود داشته باشند؟ برای پاسخ به این سؤال توجه به چند نکته بسیار کلیدی است. اول اینکه در مواقعی پیشرفت و توسعه سایر علوم مانند متالورژی میتواند تأثیر بسزایی بر تکنولوژیها مانند موادشیمیایی و جاذبها داشته باشد. دوم اینکه سیر تغییر و تحولات در یک دسته از تکنولوژیهای کلیدی (مانند فرایندها) قابل تعمیم به تمامی دسته ها از جمله تجهیزات دوار، کنترل و ابزار دقیق و سیستم های فناوری اطلاعات نیست و تمامی تغییرات فنی قابل توجه هستند ممکن است در دسته ای از فناوری ها نرخ تغییرات و پیشرفت های فنی بیشتر باشد. سومین موضوع تطبیق و پذیرش نسلهای جدید تکنولوژی ها، بعد از چند دوره اصلاح و بهبود است. شاید شرکتی تا سه مرحله ارتقای کاتالیست تصمیم به تعویض آن و استفاده از نوع جدید نکند اما در زمانیکه تصمیم به ارتقای کاتالیست خود میگیرد، اگر شکاف عملیاتی و تجربی بالایی وجود داشته باشد، مشکلات عملیاتی و بهره برداری رخ خواهند داد این موضوع نشان از اهمیت آشنایی گام به گام با تغییرات تکنولوژیک و اطلاع از آخرین دستاوردها دارد. چهارمین موضوع، قدرت چانه زنی شرکت ها در تعامل و ارتباط با تأمین کنندگان و همچنین لیسانسور است. نمونه هایی از مذاکرات با لیسانسور و تأمین کنندگان تکنولوزی در صنعت پتروشیمی کشور وجود دارد که تأمین کننده بهترین و مناسب ترین بسته دانش فنی یا تجهیز خود را پیشنهاد نداده و عدم توجه به مدیریت تکنولوژی نیز موجب شده تا شرکت داخلی متوجه نسل های جدیدتر و کارامدتر تکنولوژی نشده باشد و پنجمین نکته توجه به پیشرفت و توسعه تکنولوژی های پشتیبان از جمله دیجیتالی شدن صنعت است، تکنولوژیهای دیجیتال تا حد زیادی هزینه‌های عملیاتی صنعت پتروشیمی را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
موضوع چهارم، برنامه ریزی و اقدام در رابطه با تأمین تکنولوژی های کلیدی است، در شرایط تحریمی و در مواردی که لازم است تا از نتایج و دستاوردهای ملی استفاده شود، بدین معنا که شرکت پتروشیمی بتواند خواسته ها و استانداردهای مدنظر خود را شفاف به سازنده و تأمین کننده بیان نماید تا رویه خودکفایی و ساخت داخل تکنولوژی شانس موفقیت بیشتری داشته باشد. تجربه نشان از آن دارد که در واحدهای الفینی، کوره های کراکینگ یکی از اجزای کلیدی واحد عملیاتی هستند، نقش کویل ها در کوره بسیار پررنگ است. شرکتهایی در داخل کشور ادعا دارند که میتوانند کویلها را منطبق بر خواسته ها و نیازهای مشتریان خود بسازند. نکته بسیار کلیدی تعیین استانداردها، ترکیب آلیاژی کویلها، چیدمان، ساختار، روکش داخلی و مواردی از این دست است که کارفرما میتواند در صورت آشنایی با جزئیات، سفارش و انتخاب خود را دقیق تر نماید.
همچنین شایان ذکر است وقتی صحبت از بلوغ تکنولوژی میشود منظور یک روند است و اطمینان خاطر از عملکرد تکنولوژیهای موجود، گاهی سبب خواهد شد تا شرکتها غافلگیر شوند. از مصادیق این موضوع میتوان به تفاوت کاتالیستهای جدبد تبدیل تولوئن به زایلینها با نسلهای قبلی اشاره نمود، تغییری که میتواند تأثیر بسزایی بر روی کارایی و بهره وری شرکت داشته باشد. در نسلهای قبلی این کاتالیست درصد تبدیل 45 درصد و انتخاب پذیری تولید پارازایلین کمتر از 23 درصد بود اما در نسل های جدید، درصد تبدیل به 30 و انتخابپذیری به بیش از 90 درصد رسیده است. از مصادیق جالب توجه برای این موضوع، واحد عملیاتی الفین در کشور ژاپن است. ظهور گاز شیل، راندمان به نسبت پایین تجهیزات مورد استفاده، تغییرات زنجیره ارزش واحدهای الفینی، مصرف انرژی و پا به عرصه گذاشتن مگاکراکرها موجب شد تا در سال 2017، 10 واحد تولید الفین یا تعطیل شده یا کارکرد خود را تغییر و یا تکمیل نماید و نزدیک به 15درصد کل تولید مواد الفینی کشور ژاپن کاهش یابد.
بنا بر موارد ذکر شده، شرکتهای پتروشیمی با استفاده از مدیریت تکنولوژی های کلیدی خود خواهند توانست، محیط رقابتی و دامنه فعالیتهای خود را پایش نموده و بر اساس نتایج و تحلیلهای محیطی، به هوشمندی تکنولوژیک و کسب وکار برسند. در این مسیر با استفاده از بررسی تغییرات لیسانسورها، ارزیابی زنجیره ارزش شرکتهای مشابه، مطالعه کارهای پژوهشی معتبر و ارزیابی اختراعات ثبت شده، میتوان مسائل حل شده، سیر تغییر تکنولوژیها، ظرفیتهای بالقوه ارتقای فنی و شکافهای تکنولوژیک را شناسایی نمود و راهکارهای فنی مناسب را برای رفع گلوگاه های فنی پیدا کرد. شرکت شل (Shell) برای همین منظور ساز و کاری را برای هوشمندی تکنولوژی ایجاد کرده و بخش عمده فعالیت های توسعه ای خود را در این قالب پیش میبرد.
با این تفاسسیر میتوان انتظار داشت با استفاده از ابزارهای جدید مدیریتی از جمله هوشمندی تکنولوژی، پایش تکنولوژی و تحلیل اختراعات، نسبت به تغییرات محیطی آگاهی یافته و تصمیم گیری ها و همچنین تخصیص منابع بهینه گردد. شرکت فرا در این زمینه خدمات تخصصی مشاوره نوآوری و فناوری را طرح ریزی و عملیاتی نموده است.
نویسنده: سهراب آقازاده مسرور
رئیس دپارتمان مدیریت تکنولوژی
